خانه ابراهیم خان: در روستای ملاده، پنجاه و پنج كیلومتری شمال شرقی سمنان، در یك مكان بسیار خوش آب و هوا قرار دارد. این خانه در یك باغ مصفا ساخته شده و ساختمان قراولخانه یا عمارت كلاه فرنگی در گوشه دیگری از این باغ قرار گرفته است.
خانه تدین سمنان: جزو خانه های با ارزش قاجار است كه به صورت دو بخش بیرونی و اندرونی ساخته شده است. بخش بیرونی این خانه دارای دو طاق بزرگ و زیر زمین و بخش اندرونی شامل قسمت های تابستانی دارای بادگیر و زمستانی و همچنین تعدادی اتاق كوچك و بزرگ می باشد. بنای فعلی خانه محمدیه اكنون به عنوان محل اداره میراث فرهنگی استان سمنان مورد استفاده قرار گرفته است.این خانه در خیابان طالقانی واقع شده است.
تیمچه پهنه: یكی از بناهای زیبا در دوره قاجاریه می باشد كه در جوار مسجد امام و تكیه پهنه سمنان بنا گردیده است. این تیمچه دارای سه طبقه بوده كه برای كاربری تجاری مورد استفاده می باشد.
گرمابه پهنه: از بناهای قرن نهم هجری قمری است كه در سال ۸۵۶ ه. ق به دستور خواجه غیاث الدین محمد ابنخواجه تاج الدین بهرام سمنانی از وزرای دوره تیموری بنا گردیده است.این گرمابه در بخش مركزی شهر سمنان و در كنار مجموعه مسجد جامع، مسجد امام، تیمچه پهنه و راسته بازار قرار گرفته است. این بنا در سال ۱۳۶۷ و پس از انجام عملیات مرمت به صورت موزه تغییر كاربری داده و هم اكنون مورد بازدید می باشد.
بازار شاهرود: یكی از بازارهای تاریخی و بزرگ استان می باشد كه در مركز شهر شاهرود قرار دارد. قدمت اینبازار به دوره قاجاریه بازمی گردد. بازار شاهرود علاوه بر راسته اصلی دارای سه سوق و چهار سوق و چندین كاروانسرا و حمام و آب انبار و مدرسه می باشد و از نظر اقتصادی از جایگاه ویژه ای در شهر برخوردار است.
تپه حصار: یكی از مهمترین محوطه های دوران پیش از تاریخ در فلات ایران محسوب می گردد. این تپه تقریبا در سه كیلومتری جنوب شرقی شهرستان دامغان واقع شده است. این تپه نخستین بار توسط پروفسور ارنست هرتسفلد و سپس به وسیله اریك اشمیت مورد كاوش های باستان شناسی قرار گرفت. با توجه به نتایج حاصله از این كاوش ها و اشیاء مكشوفه، تپه حصار دامغان دارای سه دوره حصار I، حصار II و حصار III می باشد كه در دامغان و در دو كیلومتری جنوب شرقی واقع شده است.
تپه سنگ چخماق: از دو برجستگی كوچك تشكیل شده است كه حدود ۱۵۰ متر از یكدیگر فاصله دارند. پروفسور ایچی ماسودا در بررسی های سال ۱۳۴۸، این تپه را مورد شناسایی قرار داد و در طی دو فصل در سال های ۵۰ و ۱۳۵۲ حفاری آن را سرپرستی كرد. بر اساس اطلاعات موجود در برجستگی غربی كه آثار آن معرف دوره قدیمی تر از آثار برجستگی شرقی هستند، پنج لایه و در برجستگی شرقی شش لایه استقراری شناسایی شد. به اعتقاد كاوشگر ژاپنی این تپه باستانی متعلق به دوره نو سنگی و هزاره پنجم پیش از میلاد است. خمره های تدفین كودكان، سفال های منقوش (هندسی)، اشیا سنگی و سفالی تیغه ، تیشه ، پیكرك انسان و حیوان از جمله آثاربه دست آمده از این محوطه است.
موزه شاهرود:بنای فعلی موزه شاهرود در حقیقت ساختمان قدیم شهرداری (بلدیه) شاهرود است. این موزه در سال ۱۳۶۸ گشایش یافت. موزه شاهرود دارای دو بخش مردم شناسی و باستان شناسی در دو طبقه است. در بخش باستان شناسی این موزه، آثاری از تپه های تاریخی شاهرود، دامغان و سمنان از جمله تخت سنگ چخماق به نمایش درآمده است. همچنین در بخش مردم شناسی، اشیایی همچون پوشاك سنتی، زیورآلات، دست بافت ها، اسناد و قباله ها قرار دارد.
آب انبار گرمسار:این آب انبار در مركز شهر گرمسار و در مجاورت مسجد جامع ، در جنوب میدان امام و در جواربازارچه شهر قرار دارد. آب انبار مذكور دارای چهل پله و پاشیر بزرگ و عریض بوده كه با مخزن استوانه ای شكل و بادگیری بر فراز آن مربوط به دوره قاجاریه می باشد.
آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی: عارف نامی قرن ۴ و ۵ هجری قمری، در شمال شهرستان شاهرود و در روستای قلعه نوخرقان قرار دارد. محراب این بنا كه متعلق به دوره ایلخانی است از جمله مهمترین بخش های بنای فعلی این آرامگاه محسوب می شود. در سال های اخیر بنای این آرامگاه توسط انجمن آثار ملی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
آرامگاه محمد ابراهیم حاكم -پیر علمدار: بنای پیر علمدار و یا ایالت قومس مربوط به زمان سلطان محمد غزنوی است. این عصر در سال ۴۱۷ هجری قمری ساخته شده است. این بنا دارای تزیینات فضای داخلی با خط كوفی و به صورت نقش برجسته می باشد. همچنین فضای بیرونی بنای پیر علم دار دارای كتیبه و تزیینات آجركاری است.در دامغان، جنب مسجد جامع واقع شده است.
دروازه ارگ سمنان: بنای اصلی ارگ شهر سمنان در زمان بهمن میرزا بهاء الدوله فرزند فتحعلی شاه قاجار حاكمسمنان احداث گردید. این بنا كه در واقع ارگ دولتی و مقر حكومتی سمنان در دوران قاجاریه محسوب می شد، شامل دو دروازه است كه دروازه جنوبی آن در اثر گسترش شهر از میان رفته و بنای دروازه شمالی (دروازه فعلی) موجود می باشد. ساخت این بنای تاریخی در سال ۱۳۰۲ هجری قمری به پایان رسیده است ارگ سمنان دارای تزیینات آجركاری و كاشیكاری بی نظیری است كه درمیدان ارگ سمنان واقع شده است.
مسجد جامع سمنان: از شمار كهن ترین آثار به جا مانده از دوران پر شكوه اسلامی است كه نشانگر مدنیت و رشدو نبوغ هنری معماری این خطه می باشد. بنای این مسجد تك ایوانی است. طبق متون تاریخی زمان ساخت این مسجد به قرن سوم هجری قمری برمی گردد و درخیابان امام (ره) واقع شده است.
مسجد امام سمنان: یكی از یادمان های عصر قاجار است. مسجد امام یا مسجد سلطانی نمونه كامل مسجد چهار ایوانی و معرف معماری عصر قاجار است. این مسجد در سال ۱۲۴۲ هجری قمری توسط حاج سید حسن از علمای بزرگ شهر سمنان و در دوره فتحعلی شاه قاجار ساخته شده. در منابع آمده است كه هزینه ساخت مسجد امام از مصادره اموال ذوالفقارخان، حاكم جبار وقت سمنان تامین شده است كه این بنا درخیابان امام (ره) واقع شده است.
مسجد تاریخچه: مجموعه بنای خدایخانه یا تاریخانه در حدود سال ۳۰۰ هجری قمری بنا گردیده است. این مسجد نمونه بسیار زیبا و كاملی از مساجد قرون نخستین اسلامی به شمار می رود. شیوه معماری این مسجد ماخوذ از معماری دوره ساسانی است. ساختمان مسجد تاریخانه، شامل یك صحن یا حیاط مركزی است كه اطراف آن را رواق های سرپوشیده احاطه كرده است. شبستان این مسجد بر روی هجده ستون مدور استوار شده است. این ستون ها دارای یك متر و نیم قطر هستند طبق كتیبه كوفی مسجد، مناره كنونی این مسجد دارای ۲۵ متر ارتفاع است، به همت بختیار بن محمد در قرن پنجم هجری قمری ساخته شده است. این مسجد كه در طی قرون متمادی، بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته، پس از مسجد جامع فهرج، یكی از كهن ترین مساجد ایران محسوب می شود. بنای مذكور دردامغان، خیابان ایستگاه واقع شده است.
برج كاشانه و مسجد جامع بسطام: یكی دیگر از زیبایی های معماری مجموعه تاریخی بسطام، بنایی معروف به برج كاشانه در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع بسطام است. برج كاشانه با ارتفاع ۲۰ متر از خارج دارای ۳۰ ترك و از داخل ده ضلعی است. ساختمان این برج آجری است و در اصل گنبدی مخروطی داشته كه زیر آن با كاشی فیروزه ای تزیین شده است. در بخشی از آن نیز كتیبه ای قرار دارد كه معماری آن را محمد بن حسین بن ابی طالب دامغانی و ایجاد آن را حدود سال ۷۰۰ هجری قمری ذكر كرده اند. مسجد جامع بسطام نیز كه در زمان حكومت غازان خان ( در فاصله سال های ۷۰۰ تا ۷۰۶ هجری قمری) بنا شده در ضلع شمالی این برج قرار دارد. میانسرای این مسجد مستطیل شكل و دارای ابعاد ۱۷ × ۱۸،۵ متر می باشد
مسجد جامع دامغان: در مركز شهر و در بافت قدیم شهر ضلع جنوبی و در منتهی الیه شرقی بازار قرار گرفته است. این مسجد دارای ایوان رفیع مناره سلجوقی شبستان و زیر زمین زیبا می باشد. درب ورودی اصلی اینمسجد از سمت بازار و از محل قیصریه منشعب شده كه پس از عبور از دالان و عبور از مقابل مدخل ورودی منار سلجوقی به حیاط وارد شده و زیبایی این مسجد با مشاهده منار سلجوقی كه بر حیاط سایه دارد كامل می گردد.بنا در دامغان، خیابان ایستگاه واقع شده است.
مسجد بایزید بسطامی: این مسجد به شكل مستطیل و به ابعاد ۶ × ۱۰ و در دو ردیف ستون سه تایی با پوشش مسطح چوبی بنا شده است. زیباترین بخش این مسجد، محراب گچ بری شده آن است كه با نقوش هندسی، اسلیمی و گل های چهار پر تزیین شده است.بخش فوقانی محراب را با كتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق، در دوره ایلخانی و قاجار آراسته اند. نام سازنده این بنا در كتیبه مسجد به این صورت نوشته شده است : ( استاد محمد بن الحسین بن علی بن ابی طالب المهندس البنا الدامغانی ) ارتفاع محراب ۳،۹متر و عرض آن ۳،۳ متر می باشد و دارای كتیبه هایی است كه در آن آیاتی از سوره بقره و توبه نوشته شده است. ساخت مناره آجری مجموعه بسطام مربوط به تاریخ ۵۱۴ هجری قمری است. این مناره دارای تزیین آجری كاری در طرح های هندسی است. در قسمت جنوبی حیاط مجموعه، بقعه امام زاده محمد قرار دارد كه با توجه به متون تاریخی این بقعه را مدفن یكی ازنوادگان امام صادق (ع) می دانند. ساختمان این بنا گنبدی مخروطی و سه پوش دارد. این بنا از داخل مربع شكل (۴،۵ × ۴،۵ متر) و دارای تزیینات زیبای گچبری است. در بسطام، میدان امام (ره) قرار دارد
كاروانسرای سنگی آهوان: كاروانسرای سنگی آهوان از جمله مهمترین كاروانسراهای استان سمنان است كه با سنگ و ملات ساروج، در منطقه سردسیر و كوهستانی آهوان ساخته شده است. پلان این كاروانسرا چهار ایوانی است. زمان ساخت این كاروانسرا ظاهرا مربوط به دوره صفویه می باشد و در منطقه گردنه آهوان سمنان واقع شده است.
كاروانسرای دهنمك: یكی از كاروانسراهای زیبای منطقه گرمسار، كاروانسرای دهنمك بوده كه به صورت چهار ایوانی ساخته شده است.این كاروانسرا در روستای دهنمك و در ۳۵ كیلومتری شرق گرمسار واقع است، قسمت شاه نشین این كاروانسرا، بر فراز درب جنوبی آن قرار گرفته است
كاروانسرای قصر بهرام: كاروانسرای زیبای قصر بهرام در جنوب گرمسار و در دل كویر مركزی در منطقه سیاه كوه ساخته شده است. نقشه این كاروانسرا چهار ایوانی بوده و دارای نماسازی سنگی می باشد. از جمله مهمترین ویژگی های این كاروانسرا، سیستم آبرسانی پیشرفته آن است كه در ۷۰ كیلومتری جنوب شرقی گرمسار واقع شده است.
كاروانسرای عین الرشید: دردوكیلومتری جنوب غربی كاروانسرای قصر بهرام بوده و در مسیر راه تاریخی سفید آب – سیاه كوه قرار دارد. از نظر اندازه كوچك تر از كاروانسرای قصر بهرام بوده و برای ساخت آن از مصالح سنگی برای پی و سكو سازی استفاده شده است. مصالح به كار رفته در دیوارها و سقف عمدتا آجری می باشد كه با دقت فوق العاده ای در كنار هم چیده شده است. سقف این كاروانسرای صفوی دچار آسیب جدی شده است كه شاید بهره برداری كمتر كاروانیان به دلیل وجود راه دیگر ( سفید آب – لكاب و سیاه كوه ) بوده است.
امام زاده سید جعفر: میدان هنر معماری ایران، در این مجموعه بسیار وسیع بوده و ریزه كاری های هنر به وضوح در این مجموعه دیده می شود. بقعه امام زاده محمد آرامگاه شاهرخ و بنای چهل دختر و مقبره امام زاده سید جعفر هر یك به تنهایی گویای یك هنر تكامل یافته است كه در نهایت این مجموعه تاریخی را نمایش می دهد. بنای دو اثر تاریخی امام زاده سید جعفر و برج چهل دختر متعلق به دوره سلجوقی است. این بنا در دامغان، خیابان امام، جنب شهرداری واقع شده است.
امامزاده محمد دیباج: از جمله بناهای ارزشمند دوران ایلخانی است كه با پلان هشت ضلعی و با گنبد رك، شكل گرفته و در شمال غرب شهرستان دامغان و در شهر دیباج قرار گرفته است.
امام زاده علی اكبر: بنای امام زاده علی اكبر یكی از زیبایی های شهرستان گرمسار محسوب می گردد. بخش اصلی این امام زاده مربوط به دوره ایلخانیان بوده و شبستان و ایوان چسبیده به آن مربوط به دوره قاجار است. جلو خان و سه درب ورودی و هشتی بسیار زیبای این بنا نیز از دیگر بخش های مربوط به عصر قاجاریه در این مجموعه است.این بنای قدیمی درجنوب خط راه آهن گرمسار به سمنان قراردارد .
